Ralf Elison i njegov „Nevidljivi čovjek“

Ralf Valdo Elison (1. mart 1913 – 16. april 1994) je bio američki pisac, književni kritičar i predavač, koji se proslavio romanom „Nevidljivi čovjek“ (eng. Invisible Man, 1952). 1953. godine Elison za ovo djelo dobija i Nacionalnu književnu nagradu (National Book Award), za koju su se te godine takmičili i Hemingvejev „Starac i more“ i Stajnbekov roman „Istočno od raja“. Zanimljivo je da cjelokupni Elisonov književni integritet počiva upravo na ovom jednom romanu, jedinom koji je objavljen za piščeva života.

„Nevidljivi čovjek“ je roman koji se snažno oslanja na egzistencijalističku tradiciju Kamija i Sartra, s tim što Elison tu tradiciju prilagođava crnačkom iskustvu iz vremena rasne segregacije. Međutim, ono što ovaj roman izdvaja od drugih koji počivaju na crnačkoj tradiciji je to što Elison u potpunosti odbacuje crnački nacionalizam Bukera T. Vošingtona i Markusa Garvija, koji su vjerovali da crni čovjek treba da osvaja poštovanje bijelog čovjeka marljivošću, dobrim obrazovanjem i kultivisanjem preduzetničkih vještina, strpljenja i štedljivosti (Garvi je čak otišao i korak dalje, pozivajući Afroamerikance da se vrate u Afriku i da tamo osnuju snažnu državu utemeljenu na crnačkom jedinstvu i solidarnosti). Elison je vjerovao da je čovjek suviše širok da bi se mogao sabiti u jednu, ma koju ideologiju. Ipak, ovim „otpadništvom“ od popularnih crnačkih teoretičara navukao je na sebe gnijev pripadnika pokreta „Black Power“, kao i mnogih drugih boraca za crnačka građanska prava, koji su ga kritikovali zbog, kako su tvrdili, njegove pomirljivosti po pitanju rasne opresije i pretjerane snishodljivosti pred bijelim čovjekom.

Iako se žanrovski najčešće određuje kao bildungsroman, „Nevidljivi čovjek“ je i svojevrsna američka pikareska. Neimenovani glavni protagonista ovog romana, potpuno neosviješćen i nepripremljen za život, zahvaljujući svojoj lakovjernosti, ali i uplivu zle sreće, upada u razne neprilike, koje će mu slomiti duh i natjerati ga da napusti sve vrijednosti koje je baštinio, uključujući i uvjerenje da zna ko je on sam i šta je njegova svrha. Kao i u svakom drugom pikarskom romanu, glavni junak „Nevidljivog čovjeka“ je samo odraz spoljašnjeg svijeta, čiju nesnađenost u sumanutom vrtlogu neizvjesnosti Elison slika u najboljem eliotovskom maniru. Ipak, baš kao što, kao pojedinac, odbija da se ukalupi u okvire bilo koje ideologije, Elison kao književnik odbija da svoje pisanje podvrgne pravilima jednog književnog pravca. Vjerovao je da je ljudsko iskustvo najljudskije onda kada je spontano i neposredno; zato je nastojao da i svoju književnost gradi upravo na tim principima. Pasionirani ljubitelj i odličan poznavalac džez muzike (koji je jedno vrijeme čak imao ambiciju da i sam postane džez muzičar), Elison se, pišući „Nevidljivog čovjeka“, bogato služio improvizacijom, istkavši tako izvanredno, stilski i simbolički izuzetno kompleksno književno djelo, koje danas važi za jedno od najboljih u novijoj književnoj istoriji.

Roman se otvara monologom glavnog protagoniste, u kojem se objašnjava na koji je način on, u stvari, nevidljiv:

Ja sam nevidljivi čovek. Ne, ja nisam jedna od sablasti koje su progonile Edgara Alana Poa; nisam ni ektoplazma iz nekog holivudskog filma. Ja sam čovek sazdan od materije, mesa i kostiju, vlakana i tečnosti – i čak bi se moglo reći da posedujem razum. Ja sam nevidljiv jer ljudi odbijaju da me vide. (...) A i kada mi priđu, vide samo moje okruženje, sebe same ili plodove sopstvene mašte – zaista, vide sve, sve osim mene.

Prevod ovog djela na našim prostorima pojavio se već 1954. godine u izdanju beogradske Zadruge, a novije izdanje štampala je izdavačka kuća Agora 2015. godine.

---